Birinci Dünya Savaşı’nın çalkantılı günlerinde Enver Paşa’nın emriyle kurulan Kafkas İslam Ordusu, Azerbaycan’ın bağımsızlığı için canla başla mücadele etti. Nuri Killigil Paşa komutasındaki bu ordu, Bakü’yü düşman işgalinden kurtararak tarihe adını altın harflerle yazdırdı.

Kafkas İslam Ordusu: Turan Ülküsünün İlk Silahlı Nişanesi

Tarih 22 Temmuz 2025. Bugün, tarihin tozlu sayfalarında kalmış ama yüreklerimizde hala yankılanan bir kahramanlık destanını, Kafkas İslam Ordusu’nu anacağız. Belki de çoğumuzun adını bile duymadığı bu ordu, aslında Turan ülküsünün ete kemiğe bürünmüş ilk resmi silahlı gücüydü. Peki, kimdi bu Kafkas İslam Ordusu? Nereden çıktı, neler yaptı ve neden bu kadar önemli?

Kafkasya: Anadolu’nun Asya’ya Açılan Kapısı

Kafkasya, Anadolu coğrafyasını Asya’ya bağlayan hayati bir geçit. Yüzyıllar boyunca Osmanlı İmparatorluğu için stratejik bir öneme sahip olmuş. Özellikle de Revan, Karabağ ve Nahçıvan gibi Türk hanlıklarının toprakları, Osmanlı ve İran arasında sürekli bir çekişme alanıydı. Bu bölge, imparatorlukların güç dengelerini belirleyen bir satranç tahtası gibiydi adeta.

Kanuni Sultan Süleyman’dan sonra, Osmanlı padişahı IV. Murad, bu bölgenin ehemmiyetini bizzat görerek sefere çıkmış, 1635’te Revan’ı fethederek Türk hakimiyetini perçinlemişti. Ancak, 18. yüzyılın sonlarına doğru, bu mücadeleye yeni bir oyuncu dahil oldu: Çarlık Rusyası. Kırım’ın elden çıkmasıyla Kafkasya, Rusya’nın iştahını kabartmaya başlamıştı. 1801’de Doğu Gürcistan’ı işgal etmeleri, Kafkas Türk hanlıkları ve Doğu Anadolu için bir tehdit sinyaliydi.

Rusların Kafkasya’daki Kirli Oyunu: Ermeni Kartı

Rusya’nın Kafkasya’ya ayak basmasıyla birlikte, Ermeniler onların bölgedeki en sadık müttefiki haline geldi. Ruslar, Kafkas Türk ve Müslüman toplumlarına karşı yürüttükleri işgal ve katliam politikalarında, silahlandırdıkları Ermeni nüfusu adeta bir maşa gibi kullandı. İstihbarat toplama, çetecilik faaliyetleri ve milis kuvvetleri oluşturma gibi işlerde Ermeniler aktif rol oynadı.

19. yüzyıl boyunca Kafkasya ve Doğu Anadolu, Rusların işgal ve katliamlarına defalarca maruz kaldı. “Hasta adam” olarak nitelendirilen Osmanlı İmparatorluğu ise, iç sorunlar ve ekonomik sıkıntılar nedeniyle bu zulme yeterince engel olamadı. Rus-Ermeni işbirliği, bölgedeki Türk ve Müslüman ahali için adeta bir kabusa dönüştü.

Bolşevik İhtilali ve Yeni Bir Umut

1917’deki Bolşevik İhtilali, Kafkasya için bir dönüm noktası oldu. 3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması ile Kars, Ardahan, Artvin ve Batum Osmanlı İmparatorluğu’na geri verildi. Bolşevik Rusya’nın bölgeden çekilmesiyle birlikte, yerel Türk ve İslam toplulukları hemen harekete geçti. Kuzey Kafkasya’da Dağlı Cumhuriyeti, Güney Kafkasya’da ise Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu.

Enver Paşa’nın Emri: Kafkas İslam Ordusu Doğuyor

Bölgedeki Ermeni çeteleri ve Gürcü otoritelerinin Kafkas İslam toplulukları üzerindeki baskıları dayanılmaz hale gelmişti. İşte tam bu noktada, Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın 5 Nisan 1918 tarihli emriyle Kafkasya’da bir kolordu kurulması kararlaştırıldı. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Osmanlı İmparatorluğu’ndan askeri yardım talebi üzerine, 4 Haziran 1918’de komutanlığına Enver Paşa’nın kardeşi Nuri (Killigil) Paşa’nın getirildiği Kafkas İslam Ordusu resmen kuruldu.

Nuri Paşa ve Gence’deki İlk Adımlar

Gelişmeleri yakından takip eden Nuri Paşa, 8 Nisan 1918’de Azerbaycan Cumhuriyeti’nin geçici merkezi olan Gence’ye vardı. Buradan verdiği talimatlarla, Filistin cephesinden dönen birliklerle ordunun ana kademesini oluşturdu. Azerbaycan Kolordusu’ndan alınan bin kişilik bir kuvvetle ordu merkezi takviye edildi. Esasen Kafkas İslam Ordusu’nun ilk nüvesi, Teşkilat-ı Mahsusa’nın yerel birimleri ve esaretten kurtulan Türk subayları aracılığıyla, Türk ve Müslüman nüfusun yoğun olduğu bölgelerde kurulan gönüllü milis kuvvetleriydi.

Gence’den Bakü’ye: Zafer Yürüyüşü Başlıyor

5. Kafkasya Tümeni’nin de Kafkas İslam Ordusu’nun emrine verilmesiyle birlikte, ordunun mevcudu 12.000 kişiye ulaştı. İlk iş olarak Gence ve çevresindeki Ermeni çeteleri temizlendi. 13-14 Haziran 1918’de Gence havalisindeki Ermeni çetelerinin tamamı silah bırakarak teslim oldu.

27 Haziran – 12 Temmuz 1918 tarihleri arasında yaşanan Gökçay ve Salyan Muharebelerinde, Bolşevik-Ermeni kuvvetleri darmadağın edildi. Kafkas İslam Ordusu’nun birinci taarruz istikameti Gökçay-Şamahı-Bakü karayolu, ikinci taarruz istikameti ise Gence-Bakü demiryolu oldu. 5-28 Temmuz 1918 tarihlerinde Aksu, Kürdemir ve Şamahı muharebelerinde bozguna uğrayan Bolşevik-Ermeni birlikleri çekilmek zorunda kaldı. 6 Temmuz 1918’de Aksu, 10 Temmuz 1918’de ise Kürdemir kurtarıldı. Bu muharebelerde, Azerbaycan gönüllü kuvvetleri komutanı Albay Hebib Bey Selimov’un gayretleri unutulmazdı.

Bakü’nün Kurtuluşu: Bir Destanın Yazıldığı An

Bakü istikametine ilerleyen Kafkas İslam Ordusu, kuzey ve güney grupları olarak iki koldan hareket etti. Şamahı, Hacıkabul-Postacengi Muharebelerinden zaferle çıkan askerlerimiz, Bakü yürüyüşüne hızla devam etti. Nuri Paşa’nın 5 Ağustos 1918 gecesi verdiği topçu baskın ateşi emriyle birlikte birinci Bakü taarruzu başlatıldı. İlk taarruzda kısmi başarı elde eden ordumuz, lojistik yetersizlikler nedeniyle bir süre beklemek zorunda kaldı. Ancak, 14 Eylül 1918 günü Kafkas İslam Ordusu’nun mevcudu 8 bini Osmanlı, 6 bini Azerbaycan Türkü olmak üzere 14.000’e ulaşmıştı. 15 Eylül 1918 tarihinde ise ikinci Bakü taarruzu başlatıldı ve aynı gün saat 15.00’ten sonra Bakü esaretten kurtarıldı. Gence’den başlayıp Bakü’de sona eren bu harekatta, Kafkas İslam Ordusu 4 bini aşkın asker ve subayını, gönüllü Azerbaycan milis kuvvetlerinde de sayısız vatansever evladını şehit verdi.

Mondros ve Geri Çekilme

Kafkas İslam Ordusu, harp tarihinde eşine az rastlanır bir strateji ve taktik planıyla, kuruluşundan itibaren sadece 3 ay gibi kısa bir sürede hem teşkilatlanmış hem de muharebe meydanına koşmuştu. Ancak, tarihimizin kara günlerinden biri olan 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi gereği, Kafkas İslam Ordusu 16 Kasım’da Bakü’yü terk ederek Doğu Anadolu’ya çekildi ve Kazım Karabekir’in komutanı olduğu